Modern sığırcılık işletmelerinde yüksek verimli ineklerin, ekonomik ömürlerini tamamlamadan elden çıkarılmalarında üreme ve mastitis den sonra ineklerde en çok karşılaşılan problemlerden ayak rahatsızlıkları birinci sıradadır.
Süt sığırcılığında ayak, tırnak sağlığı, topallık hayvan refahı açısından büyük önem arz etmektedir. Sürüde topallık %10 dan daha fazla oranda görülüyorsa, sürü sağlık problemi olarak dikkate alınması gerekir.
- Devamlı olarak ahırda barındırmaya bağlı veya hareketsiz kalan hayvanlarda,
- Asitli rasyonlarla besleme (melas, küspe, vb.), aşırı konsantre yemle besleme,
- Ahır zeminin sürekli kirli ve ıslak olması (fazla dışkı ve idrar birikimi) gibi nedenler
Tırnağın yumuşamasına ve çabuk uzamasına neden olmaktadır. Tırnağı aşırı uzaması, kırılması, deforme bozuk tırnak yapılarının meydana gelmesi sonucunda tırnak canlı dokusu bozulur. Vücut ağırlığının tırnak taşıma yüzeylerine dengeli dağıtılamaması sonucu tırnak hasarları görülür. Hasara bağlı da topallık görülmektedir.
Ayak rahatsızlıklarının işletmelere verdiği ekonomik kayıplar yeterince anlaşılmış değildir. Bu nedenle de maalesef ahır planlamada ve ilk yatırım aşamasında dikkate alınmaz. Süt sığırcılığı işletmelerinde topallık nedeniyle oluşan kayıpların büyüklüğü dikkate alınacak olursa? Yapılacak yatırım ile önlenen kayıplar, ilk yıllardan itibaren işletmeye kar olarak geriye dönecektir.
Yüksek verimli ineklerle çalışma zorunluluğu
Serbest duraklı barınaklarla ineklerin en zayıf noktası tırnak sağlığı olup işletme verimliliği için en kritik role sahiptir.
İneklerin yürüme hareket şekli, iskelet ve kas doku özellikleri ayakların hassasiyetlerinin temel nedenlerini oluşturmaktadır.
Avrupa’daki tüm ineklerde ayak rahatsızlıklarının %20’den fazlası, uygun olmayan koşullar ve olumsuz çevre koşulları nedeniyle olmaktadır. Özellikle yüksek verimli ineklerle çalışma zorunluluğu olan entansif süt sığırı işletmelerinde gübre sıyırıcılarının çalıştığı yürüme yollarına kauçuk kaplamanın hayvan davranışları açısından önemi ortaya çıkmaktadır.
- Dengesiz ve yetersiz besleme, aşırı besleme, Beslenme kaynaklı
- Düzenli tırnak bakımı yapılmaması. Tırnak bakımı
- Uygun olmayan zemin özelikleri, Ahır zeminleri
Bu sorunun etkisi ve verdiği kayıpların boyutu daha da artmaktadır.
Kayıpların maliyeti
Hayvanların refahı ekonomik açıdan önemlidir. Avrupa’da yapılan bir çalışmada ineklerde Ayak Rahatsızlıkları nedeniyle kayıpların ekonomik maliyeti, ayak başına yaklaşık 350-€ Euro olarak hesaplanmıştır. (B.Benz, 2006).
Bu kayıplarda sadece tedavi masrafları (veteriner ve tırnak bakımı) değil dolaylı kayıplarda alınmıştır.
- Dolaylı kayıplar olarak, süt verimindeki azalmalar (360 kg ile 1500 kg/topal inek/ 305 gün),
- Döl tutmama problemleri (servis periyodunun ortalama 28 gün uzaması),
- Tedavi masrafları
- İneklerin anormal derecede zayıflamasından kaynaklanan kayıplar olarak sıralanmıştır.
Laktasyon sayısı ve süt verimi arasındaki ilişki bilinmektedir. Bir ineğin sürüde daha uzun süre kalması işletme açısından karlılık sağlamaktadır.
Sürüden ayrılma sebepleri
Ahır tasarımının önemi:
Yeni yapılan ahırlar veya hali hazırda var olan barınakların yeniden yapılanmasında temel konu; hayvan konforu ile ilgili sorunların mümkün olan en iyi şekilde telafi edilmesi olmalıdır. Hayvanların tırnak yapısını sağlam tutmak için barınak içi gezinti alanı ve yattıkları yerlerin asgari gereklilikleri karşılaması zorunludur. Buradaki temel konu, inekleri yumuşak, hijyenik ve kaymayan yürüme yolları temin etmektir.
Bu durum isteğe bağlı bir şey olmayıp, hayvanın rahat hareketi ve gün içinde yapması gereken davranışların (yeme gitme suya gitme, aşım hareketler vb) kısıtlama olmaması gereken bir yapı bileşenidir. Hayvanın, tırnak sağlığı, rahatlığı, ve diğer çevre bileşenleri yüksek süt üretimi ve uzun yaşam için temel gereksinimlerdir.
Entansif üretim koşullarında tutulan hayvanların doğal koşullarından farklı olduğu, bunun hayvan refahında bozulmaya neden olduğu bilinmektedir. Uygulanan yetiştirme sisteminde hayvanların dolaşması, yatıp kalkması, kendini tımar etmesi, yatması ve bacaklarını uzatması gibi beş temel özgürlüğünü sağlamış olması gerekliliği vardır.
Sığır ihtiyaçları ve refahı
Sığırlar çok farklı yetiştirme koşulları geçerli olsa bile barınak koşullarının ineğin temizliği, topallık ve meme sağlığı üzerine etkisini incelediği çalışmada ahırdaki zeminin ıslaklığı, altlığın durumu, zemin özellikleri ve ahırı temizleme şekli, sıklığı ve birim alana düşen hayvan sayısı öne çıkmaktadır. Barınakların sağlıklı, rahat ve minimum stres etmeni içermesi gereklidir ve yemleme sonrasında ineklerin %10-15’i ayakta duruyorsa o ahırda ineklerde Ayak Rahatsızlıkları ve sığır refahı açısından problem olduğunu göstermektedir.
İnekler zamanlarının büyük çoğunluğunu yatarak geçirirler. İneklerin bir gündeki toplam yatma süresi minimum 12 saat olmalıdır. Ortalama yatma süresi ise ortalama 60 dk. maksimum da 90 dk periyotlara ayrılmış olması istenmektedir. Bu sürelerde de ruminasyona uygun şekilde yem ve su alımı için rahat gezinti yapmaları sağlanmış olmalıdır. Uygun zemin sağlanmazsa inek yatmaz ve hareket etmek istemez. Yapılan bir çalışmada yürüme mesafesi ile zemin uygunluğu arasında yüksek ilişki olduğu bulunmuş olup rahat zeminlerde daha uzun süre yürüdükleri (Şekil 3) bildirilmektedir (Benz. 2000).
Farklı zemin özelliklerinde ineklerin yürüme mesafeleri karşılaştırılması.
Bir inek neden yatmaz sorusunun cevabı ise basittir, yatacak zeminin ve hareket edeceği zeminin uygun olmamasıdır. Yatma ve gezinti yerinin ineğin doğal yaşam yaşam koşullarına uygun yapılmasındaki amaç; ayaklara düşen yükü azaltmak ve eşit dağıtmaktır. Bir diğer deyişle, tırnaklar üzerindeki baskıyı mümkün olduğunca azaltmak ve hafifletmek olmalı.
İneklerin yatma süreleri 12 saat ve altında ise, problemlere ve hastalıklara ön koşul oluşturulmuş olur. Sıklıkla karşılaşılan tırnak sorunlarına durak alanlarındaki uygun olmayan koşullar ve zorunlu ayakta durma neden olmaktadır. Barınaklarda ineklerin tırnaklarındaki baskıyı azaltacak koşulların sağlanması ve yeterli sürelerde yatmasını sağlanmalıdır, bu sayede de tırnakların kuru kalması sağlanabildiği gibi inek gübresi ve idrarından dolayı kimyasal baskıyı ayrıca bakteriyel etkilenmede azaltılmış olur.
Süt sığırı işletmelerinde gübre sıyırıcıları kullanımı
Dışkı sıyırıcıları (Gübre sıyırıcıları)
Sığır barınaklarına ineklerin günlük ortalama ürettiği 50 kg – 60 kg arasındaki gübrenin temizlenmesi için geliştirilen gübre sıyırıcılarının görevi bu gübreleri ineklerin bulunduğu ortamdan uzaklaştırmaktır. İşletmenin özelliklerine ve kuruluş esasına göre farklı gübre değerlendire sistemleri bulunmaktadır. İş gücünü azalması yönünden otomatik gübre sıyırıcıları entansif işletmelerde gübrenin tekrar değerlendirilmesi ve taşınması için büyük bir öneme sahiptir. Sıyırıcılarının görevi koridoru temizlemektir. Çalışma mekanizması belli bir alan üzerine belirli aralıklarla ve hızla hareket etmesidir. Önerilen günde en az 8 defa temizlik yapılmalıdır.
Yürüme konforunun önemi:
Serbest duraklı ahırlarda inek yetiştiriciliğinin hızla gelişmesi ve entansif üretimin artmasıyla birlikte yatış konforunun yanında yürüme konforu da önem kazanmıştır. İnekler sağlıklı tırnaklara sahip bir şekilde barınaklarda doğal yürüme davranışlarını gösterebiliyorsa bu yürüme konforunun varlığının göstergesidir. Bunun mümkün olması içinde yaralanmalardan ari ve zemin yüzeyinin kaymaya karşı dayanıklı olduğu durumlarda mümkün olmaktadır. Uzun yıllardır inek çiftliklerinde topallıklar ve ciddi tırnak yaralanmalarını önlemek için gereksinimleri karşılamamakta olduğu uzmanlar tarafından bilinmektedir. İşletmelerin ineklerde Ayak Rahatsızlıkları nedeniyle yıllık kayıpları %10 ile %15’inin tırnak problemlerinden kaynaklanmakta dır. İneklere tercih hakkı verilerek gözlemlenirse, yumuşak alanları tercih ettiği ve bu alanlarda dengeli bir şekilde yürüdüğü tespit edilebilir ve istinasız olarak çayır alanlarındaki gibi yumuşak alanları seçeceklerdir. İneklerin yumuşak alan tercih nedeni sorusuna verilecek bilimsel cevap ise; evrim esnasında ineklerin sert beton zeminlere adapte edemeyişi olarak açıklanabilir.
Tırnak Hasarları:
Sert zeminler ineklerde özellikle arka eklemleri için problem olmaktadır. Arka tırnaklardaki hasarların %80’i bu sert zeminlerden kaynaklı mekanik ve travmatik yaralanmalardır. İneğin anatomisine bakılacak olursa arka bacak bağlantısı kemiklerin birbirine bağlanması ile oluşmuştur. Bunun yanında ön bacaklar ise kürek kemiğine asılan kuvvetli kaslar yardımı ile vücuda bağlanmıştır. Ön bacaklarda bulunan bu anatomik farklılık sayesinde yürüme sırasında oluşan sarsıntıların emilmesini sağlayan bir mekanizma görevi üstlenmektedir.
Tersten bakıldığında ise yumuşak alanlar (çayır, mer’a, toprak zemin vb.) yürüme sırasındaki sarsıntıyı absorbe eder, tırnaklar yumuşak zeminlere kolaylıkla gömülür, böylece tırnağın başından sonuna yük dağılımı dengeli hale gelmesini sağlar. Özellikle de iç ve dış tırnaklar arasındaki dengeyi sağlamış olur. Şayet yük dağılımı hayvanın ağırlığının yarıdan fazlası (%80) yürüme problemleri nedeniyle arka bacaklara biniyorsa aşırı yükleme tırnağın keratin tabakasını uyarır ve arka tırnakların dış çerçevesinde aşırı yüklenme oluşur.
Kauçuk kaplanmış yürüme yolu ile barınak içerisine kauçuk kaplama
Aktif hayvanlar
Yürüme Yollarına Kauçuk Kaplamanın Hayvan Davranışları Açısından Önemi: Serbest duraklı ahırlarda yürüme yolları üzerine yumuşak kauçuk kaplama yapılan alanlarda yürütülen çalışmalar da tırnak sağlığındaki gelişmeleri ve ineğin davranışını tamamen değiştirdiğini bildirilmektedir. Bu çalışma sonuçları, hayvanların yumuşak yüzeylerde daha aktif olduğunu göstermektedir.
Yürüme mesafesi
Yumuşak zemin temin edilen hayvanların beton yüzey üzerindekilere göre günlük 1000 metre daha fazla yürüdükleri ve yumuşak yüzeylerde adım uzunlukları ise sert zeminlerden önemli derecede daha fazla olduğu rapor edilmiştir(Benz 2002) .
Kızışma davaranışı
Izgaralı beton zeminlerde kauçuk kaplama ile ve kaplama olmadan yapılan karşılaştırma testlerlerinde yürüme davranışlarındaki farklılıklar olduğu, hayvanların kızgınlık esnasında diğer hayvanlar üzerine atlama sırasındaki basınç, süresinin (atlama sürecinin ölçümleri, 5 sn den kısa veya daha uzun) ve atlama sıklığının, farklılıklar gösterdiği denemelerle ispat edilmiştir (Benz 2002).
Bir diğer çalışmada ise kızgınlık davranışlarının aktivitelerin (atlama, gruplaşma, hızlı yürüme, kuyruk yalama vb) yumuşak zemin üzerindeki ineklerde, klasik ızgaralı zemin üzerindeki gruplardan önemli derecede fazla olduğu rapor edilmiştir. Yumuşak zeminlerde inekler sert zeminlere göre kayarak yaralanma riski ve sert zeminlerden kaynaklanan diğer riskler daha azdır. Sonuç olarak zemin kalitesi davranış konforunun yoğunluğundan hesaplanabilinir.
Tırnak sağlığında iyileşme
Mikroskobik analiz sonucunda tırnak keratin tabaka kalitesinin birkaç ay içinde önemli ölçüde değişim gösterdiği raporlar arasındadır. Yumuşak kauçuk zemin doğal toprak zemin gibi davranır. Tırnaklar üzerine binen yük ve basıncı dengeli dağıtır dolayısı ile tırnak formunun fizyolojik olarak doğru bir biçimde gelişmesini sağlar. Taşıma yüzeyi baskının çoğunu taşır ve ayak tabanı zemine battığı zaman baskının emilimini destekler, zemine batma olmadığı sert zeminlerde ise bu süreç boyunca tırnaklara aşırı yükleme olur.
Yürüme yolları için özel geliştirilen kauçuk altlıklarda özellikle yürüme yolları için planlamış ve alt taraftaki çivi profiller sayesinde yumuşaklığı geliştirilmiştir. Hayvanların ağırlıklarıyla tırnaklarının kauçuğun içine doğru birkaç mm gömülür bu yumuşaklık sayesinde tırnakların altlıklara tam basması (gömülmesi) ile inekleri kaymaya karşı da korunma sağlar.
Yürüme yolları için planlamış kauçuk altlıklar
Izgaralı zeminler için ise altlıklar imalatçılar tarafından istenilen her türdeki geometriye uygun hale getirilmiştir. Altlıkların bağlantıları özel geliştirilmiş bağlantı Kauçuk çivileri ile yapılmaktadır. Izgaralı zeminlerin temizliğini sağlamak için bağlantı çok fazla olmamakla birlikte altlıkların yüzeyinden yapılır. Ancak yürüme yüzeyinin ölçümleri, çiftliklerdeki pratikle uygulamalarda göstermiştir ki inekler yürüme konforu ile oldukça aktif haldedir ve pisliklerin ızgaralardan dökülmesi daha kolay ve yeterlidir.
Asfalt yürüme alanları için profesyonel çözüm tek parça altlıklar kullanımıdır. Bunlar geçitlere serilir, bağlantısız ve zorluk olmadan monte edilir. Beton yüzeylerin yeniden inşaası ile pürüzsüz yapmak veya diğer yapılar ki tırnak hasarları bu yüzden mümkündür.
Kaynaklar
Anonim, 2006. DLG 2004 2006 signum test test reports,,Germany (www.dlg-test.de)
Gummiwerk KRAIBURG Elastik GmbH D-84529 Tittmoning
Benz, B., 2006. Good claw health in cow housing. Gummiwerk KRAIBURG Elastik GmbH D-84529 Tittmoning
Barbara Benz 2002b. Elastic covers for concrete slatted floors in cubicle house Germany.